Positieve psychologie staat op schouders van reuzen: Viktor Frankl

De positieve psychologie bouwt voort op inzichten van grote filosofische denkers zoals Aristoteles, humanistische psychologen als Maslow en Rogers, inspirerende leiders als Gandhi en Mandela, indrukwekkende praktijkvoorbeelden als Frankl en religies als het boeddhisme. In deze blogpost blik ik terug op het leven en werk van de Joodse neuroloog en psychiater Viktor Frankl (1905–1997). Hij is één van de belangrijkste inspiratiebronnen voor de groeibewegingen in de psychologie: de humanistische psychologie en later de positieve psychologie.

De poorten van Auschwitz
Stel, je werkt jaren aan een levenswerk. Een boek waarin je jouw kijk op de wereld uiteenzet. Wat zou je doen als al dit werk binnen een paar seconden wordt vernietigd? Dit overkwam de toen 37-jarige Viktor Frankl aan de poorten van Auschwitz. Kampbewakers gooiden het manuscript van Frankls boek, dat hij onder zijn arm het concentratiekamp in probeerde te smokkelen, voor zijn ogen op de brandstapel. Gezien de lugubere omstandigheden van een concentratiekamp, zou dit bij velen leiden tot complete wanhoop.

Een hard laboratorium
Het was juist deze gebeurtenis die Viktor Frankl in leven hield. Vanaf het moment dat zijn manuscript in vlammen opging, haalde hij betekenis uit zijn lijden: het boek herschrijven en het hoofdstuk over zijn kampervaringen eraan toevoegen. Zijn filosofie (betekenis uit lijden halen) had hij voor de oorlog beschreven. Vanaf nu ging zijn werk een nieuwe fase in: de harde laboratorium setting van een concentratiekamp. Hier kregen zijn hoofdideeën empirische bevestiging.

De zin van het bestaan
Het viel Frankl op dat mede-gevangenen die een reden tot leven hadden (bijv. een boek schrijven, kinderen zien opgroeien, herenigd worden met een geliefde), de afschuwelijke omstandigheden van het concentratiekamp beter verdroegen en zodoende een grotere overlevingskans hadden. Frankl werd zelf ook een ervaringsdeskundige van zijn eigen theorie. Ondanks de verschrikkingen die hij in het kamp meemaakte, bleef Frankl georiënteerd op de toekomst, op de vrijheid, op de betekenis, de zin en het doel dat hij aan zijn leven zou geven. Het leven verwachtte wat van hem, in plaats van andersom. Hij was vastberaden iets voor de wereld te doen, in plaats van te wachten tot het noodlot werd uitgesproken. En zo greep hij ieder vrij moment in het concentratiekamp aan om op elk vodje papier dat hij kon vinden zijn boek te herschrijven. Inmiddels is zijn boek ‘De zin van het bestaan’ een wereldwijde bestseller.

Mentale vrijheid
Hoe reageren wij op een onveranderbare situatie? We hebben, volgens Frankl, te allen tijde de mentale vrijheid om onze houding ten aanzien van een situatie te kiezen. Ieder mens krijgt in zijn leven te maken met tegenspoed. Of zoals Daniel Lohues zingt: Elk Mens die Hef zich ’n Kruus te Dragen. Maar tragedie kan veranderen in een persoonlijke triomf, in een prestatie, in een prikkel om in actie te komen. De wijze waarop ieder mens zijn kruis draagt, zijn lijden aanvaardt, maakt hem slachtoffer of persoonlijk leider van zijn situatie.

Positieve psychologie
De ideeën van Frankl leven voort in de positieve psychologie. Het doel van deze nieuwe stroming, is om meer mensen te laten floreren op diverse levensterreinen. Een belangrijk element van floreren, is het ervaren van zingeving. In essentie gaat hierbij om het vinden van een doel, want zoals Nietzsche zei: “Hij die een reden tot leven heeft, kan vrijwel alle levensomstandigheden verduren.”

 Over Erwin Klappe
Erwin Klappe werkt als arbeids- en organisatiepsycholoog in één van grootste topklinische opleidingsziekenhuizen (STZ) van Nederland. Hier brengt hij de inzichten van de positieve psychologie vanuit de wetenschap naar de werkpraktijk van medisch personeel. Hierover is recentelijk een artikel verschenen in het Tijdschrift voor Ontwikkeling in Organisaties (TvOO).